המלל בעברית מופיע מיד לאחר המלל בערבית
عيد الأضحى
غالباً ما ترتبط الأعياد بإحياء مناسبات دينية واستعادة ما ارتبط بها من طقوس، وهو ما يجعلها فرصة لتجديد الصلة الروحية مع الله تعالى.
عيد الأضحى أحد العيدين المعتمدين شرعًا في الإسلام؛ يحل في العاشر من ذي الحجة كل سنة هجرية، يعد يوم "الحج الأكبر" الذي يقوم فيه الحجاج بأغلب المناسك. وفيه يؤدّي المسلمون في كل بقاع العالم شعائر دينيّة محدّدة، ويعيشون أفراحهم ويسود التضامن بينهم.
بعد إتمام شعائر الحج تبدأ أولى أيام عيد الأضحى المبارك، وهو يوم الحج الأكبر الذي يقوم فيه المسلمون بذبح الأضاحي تقربا إلى الله تعالى، وفي هذا إحياء لقصة سيدنا إبراهيم مع ابنه إسماعيل عليهما السلام، حيث رأى في المنام أنه يذبحه، ولمّا همّ بتطبيق هذه الرّؤيا فدى الله إسماعيل بكبش وأمر إبراهيم أن يذبحه بدل ذبح ابنه.
" فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قالَ يا بُنَيَّ إِنِّي أَرى فِي الْمَنامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ ماذا تَرى قالَ يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ, فَلَمَّا أَسْلَما وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ وَنادَيْناهُ أَنْ يا إِبْراهِيمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيا, إِنَّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ, إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِينُ, وَفَدَيْناهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ" (سورة الصافات. الآيات 102-107).
لماذا نقتدي بسيّدنا إبراهيم وابنه إسماعيل عليهما السّلام بذبح الأضاحي؟
ولماذا يتحوّل موقف والد يريد أن يذبح ولده من آلاف السنين لاحتفاليّة وعيد يفرح فيه المسلمون في كل مكان؟
من خلال تأمّل قصة إبراهيم مع ابنه، يمكن استخراج قيم إنسانيّة وجوانب نفسيّة وتربويّة يمكنها أن تكون دليل إرشادي بجلسات علاجيّة:
● الابتلاء على قدر الإيمان – رُزق إبراهيم بابنه إسماعيل بعدما بلغ من الكبر عتيًّا حيث بلغ لعمر 85 سنة. لقد طال انتظاره لمولوده الّذي تعب فيما بعد في تربيته وإذ يبليه الله الابتلاء العظيم حيث يأمره بذبح ابنه الوحيد. الامتحان الّذي يفرض عليه وضع عواطف الأبوّة جانبًا ودفع إلى الامتثال لأوامر الله تعالى. إمتحان شاق آخر يمر عليه ويخرج منه مرفوع الرّأس. نجح إبراهيم وابنه في هذا الابتلاء وكافأهما الله على إيمانهما وصبرهما.
● التلبية لطاعة الله وأوامره – طقوس ذبح الأبناء قرابين لإرضاء الله في فترة إبراهيم كانت رائجةً بين العرب في تلك الفترة. فشوق إبراهيم لربّه واستعداده لتلبية ندائه وتقديم له قربان لم يكن يعد أمرًا خارقًا للعادة، إلاّ أنّ مسألة ذبحه لابنه كانت عاملاً في إنهاء طقوس ذبح الأبناء كقرابين.
● العلاقة بين الأب وابنه – الحوار الّذي دار بين إبراهيم وولده إسماعيل عليهما السلام ينبئ عن علاقة قويّة بينهما تتخطّى طابع الأبوّة لتصل لعلاقة صداقة الّتي يصعب تحقيقها في هذه المرحلة من المراهقة، فهي علاقة تُظهر مدى الحب والأُلفة بين الأب وابنه. كما وعمل إسماعيل على تقليل ألم وحزن والدته بقوله: "والدي قبل ذبحي اخلع ثوبي من على جسدي كي لا يتلوّث بالدّم، لأني أخاف أن تراه والدتي وتفقد عنان صبرها". ثم أضاف: " أوصل سلامي إلى والدتي، وإن لم يكن هناك مانع أوصل ثوبي إليها كي يسلي خواطرها ويهدئ من آلامها، لأنها ستشم رائحة ابنها منه، وكلّما أحست بضيق القلب، تضعه على صدرها ليخفّف الحرق الموجود في أعماقها".
● أدب الحوار، رغم الأمر بالذّبح وهو أمر من الله – قبل كل شيء، فكر إبراهيم في إعداد ابنه لهذا الأمر وبدأ الحوار مع إسماعيل باستشارته في الأمر. لم يقصد ابراهيم أن يشاور ولده في تنفيذ أمر الله وإنّما أراد أن معرفة ما في نفسيّة ابنه تجاه امر الله كما وأنّه رغب بإشراكه في الجهاد الكبير ضدّ النّفس والتسليم لأمر الله والرّضى به ليجعل شخصيّته مستقلّة وحرة الإرادة. ذلك يدّل على أهميّة توجيه الآباء للحوار والمشاورة مع أبنائهم حتى في الأمور المفروضة عليهم من الله تعالى. ذلك لأنّ من جانب الأبناء الحوار هو تقدير واحترام لشخصيّتهم ويكرهون فرض الرّأي والإجبار على القيام بعمل ما.
● خلق الصبر والأخلاق الحميدة حتى في أصعب الّلحظات والمواقف- – بالرّغم من صعوبة الموقف، كان رد إسماعيل على طلب أبيه: "سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ" (102), فمع أنّه صبي لم يتجاوز الثالثة عشرة من عمره، كان من الصّابرين، حيث استعان بربّه وأظهر إسماعيل أدبًا رفيعًا تجاه الله تعالى، وأنّه لا يعتمد على إيمانه وإرادته فقط، وإنّما يعتمد على إرادة ومشيئة الله وذلك بطلب توفيق الاستعانة والاستقامة من الله, ممّا يجعل هذا دليلًاعلى نجاح تربيته من قبل والده الّذي كان قدوةً له في تعلّم الصبر والثّبات والإيمان والترحيب بالأمر الإلهي بطيبة نفس.
لعيد الأضحى معاني نفسيّة، معنويّة وروحانيّة – أول رؤيا له كانت في ليلة التروية، أي ليلة الثامن من شهر ذي الحجة، وقد تكرّرت رؤيته هذه ليلتين اُخريين، في ليلة عرفة، وليلة عيد الأضحى وبهذا لم يبق عنده أدنى شك في أن هذا الأمر هو من الله سبحانه وتعالى فكان هذا بمثابة تأكيد على ضرورة تنفيذ هذا الأمر فورًا. ومن هنا فإنّ العاشر من ذي الحجّة بكل عام هو يوم فرح للمسلمين وبداية أيّام العيد.
العيد نتيجة الجهد والاجتهاد في موسم العبادة السّابق له، وشعورنا بالإجادة والانجاز كحج بيت الله الحرام، توزيع الأضاحي على المحتاجين وصيام ذي الحجّة ممّا يعزّز القدرة على الاستمتاع به بقدر من المرح والبهجة، فيمنح صيانة للذّهن، النّفس والجسد لاستكمال مسار الحياة ويمنح وقتًا مستقطعًا للمرح المخلوط بذكر الله.
كما ويُمثّل عيد الأضحى ميزان للضّبط الاجتماعي في التعامل مع تصوّر المحرّم والمُباح فيما يخص إشباع الرّغبات النّفسيّة، ويُعد مؤشّر القدرة على التحكّم الذّاتي وسِمَة العبادة لحجاج بيت الله ومؤشّر الطّمأنينة والسّكينة إثر الطقوس الجماعيّة بالصّلاة والعطاء والتحام لنسيج الأمّة المتناثر في مشارق الأرض ومغاربها فالجميع يخرجون للفرح والتكبير والأُلفة في أيّام العيد كإشارة للانتماء لأمّة واحدة, فيمثّل أيضًا العلاج بواسطة الفنون ميزان للضّبط الاجتماعي بهدفه الأسمى وهو تنمية القُوى النّفسيّة وتقويّة مهارات المواجهة، التّأقلم والتكيّف لدى الشخص على المستوى الشّخصي والاجتماعي، والطّموح لتحقيق جودة حياة جيّدة وأداء مثالي.
חג הקורבן
לרוב, חגים קשורים להחייאת אירועים דתיים ושחזור טקסים הקשורים בהם, מה שהופך אותם להזדמנות לחידוש הקשר הרוחני עם האל.
חג הקורבן הינו אחד משני החגים שאושרו באסלאם. הוא מתקיים בעשירי לחודש האסלאמי 'דו-אלחיג'ה' בכל שנה הג'רית (שנה אסלאמית) ונחשב ליום "העלייה לרגל הגדול ביותר". ביום זה מקיימים העולים לרגל במכה, את רוב הטקסים ומנהגי החג. כמו-כן בו מקיימים המוסלמים מכל מקום בעולם טקסים דתיים ספציפיים, בכך מחיים את השמחה ומגבירים את הסולידריות בין איש לרעהו.
לאחר השלמת טקסי העלייה לרגל (חאג'), מתחילים ימי חג הקורבן הראשונים. ביום 'העלייה לרגל הגדול' שוחטים המוסלמים חיות לצורך הקרבה לאלהים, במטרה לשחזר את סיפור אברהם אבינו עם בנו ישמעאל, עליהם השלום. בסיפור זה, בחלומו, אברהם מעלה את בנו, ישמעאל, לקורבן. כאשר מתעורר הוא מנסה לממש את חלומו במציאות. ברגע האחרון, האל פודה את ישמעאל בזבח גדול (כבש) ומצווה על אברהם לשחוט אותו, במקום שחיטת בנו (אצל היהודים הנרטיב שונה והתנך מספר את סיפור עקדת יצחק).
"וכאשר הוא הגיע לגיל אשר יכול לעבוד אתו, אמר : "הוי בני! ראיתי בשנתי (בחלום) כי עליי לזבוח אותך, הגד לי, מה דעתך?" אמר : "הוי אבי! עשה את מה שצווית לעשות, ואם ירצה אלוהים, תמצא אותי בעזרת השם בין הסבלנים", וכאשר שניהם התמסרו לאלוהים, והניח את בנו על הפנים, קראנו אליו: "הוי אברהם, כבר קיימת את החלום, ואכן אנחנו נגמול היטב לעושי הטוב". זה אכן היה ניסיון בהיר ואחר-כך פדינו אותו על-ידי זבח גדול (כבש) (סורה א-צאפאת- שורות המלאכים 102-107).
מדוע אנו הולכים בעקבות אברהם אבינו ובנו ישמעאל, עליהם השלום, בשחיטת חיות קורבן? למה מצב של אב העומד לשחוט את בנו לפני אלפי שנים, הופך לחגיגה ולחג בו שמחים המוסלמים בכל מקום?
דרך התבוננות בסיפור אברהם אבינו עם בנו ישמעאל, ניתן לחלץ ערכים אנושיים והיבטים נפשיים וחינוכיים הנכללים בסיפור ויכולים לשמש כמדריך במפגשים טיפוליים:
- עינוי באותה מידה של אמונה- אברהם התברך בבנו ישמעאל לאחר הגעתו לגיל מבוגר מאוד, 85 שנים. הוא המתין שנים רבות לנולד, עמל קשה לחינוכו ואז האל מענה אותו בכך שמצווה עליו לשחוט את בנו היחיד, נער צעיר וחזק. מבחן זה דורש ממנו להניח בצד את רגשותיו כאב ולמלא את פקודת האל בשחיטת בנו, לו המתין שנים רבות. בכך, אברהם ובנו ישמעאל עוברים מבחן קשה מאד, ומתגברים עליו כשהאל גומל להם על אמונתם, סובלנותם וסבלנותם.
- היענות לאלוהים ולפקודותיו – מנהג שחיטת ילדים כקורבן לריצוי האלים בתקופת אברהם, היה ידוע בקרב הערבים. כמיהתו של אברהם לאלוהיו ומוכנותו להיענות לו ולהגיש לו קורבן, לא נחשב לעניין יוצא דופן. סוגיית שחיטתו של בנו, היוותה גורם שסייע לסיים את מנהג שחיטת בנים להקרבה לאל. התערבותו של אלוהים ומניעת שחיטת בנו היווה גורם בהבחנת המאמינים באל אחד, מאלו הפוליתאיסטים אשר נכנעו לאלים שלהם שהיו בלתי הוגנים, כלומר רצון אלוהים היה כניעה והיענות לפקודותיו ולא שחיטת בנים.
- מערכת היחסים בין אב לבנו- מערכת היחסים בין אב לבנו - הדיאלוג שהתקיים בין אברהם לבנו ישמעאל, עליהם השלום, מעיד על קשר חזק ביניהם. קשר זה חורג מאופי האבהות, המגיעה לשלב של יחסי חברות, סוג יחסים אשר קשה להשיג בגיל ההתבגרות. מדובר במערכת יחסים המציגה את מידת האהבה והאינטימיות בין האב לבנו. כמו-כן ישמעאל מתייחס לאימו, בכך שניסה להפחית את כאבה וצערה באומרו: " אבי, לפני שתשחט אותי תוריד את בגדי מגופי על-מנת שלא יזדהם בדם, משום שאני דואג שאמי תראה אותו ותאבד את סבלנותה", והוסיף: "ותמסור את דרישת שלומי לאימי, ואם אין לך התנגדות תעביר לה את בגדי כדי להקל את מחשבותיה ולהרגיע את כאבה כשהיא תריח ממנו את ריח בנה, ובכל פעם שתרגיש שבורת לב, תניח אותו על החזה שלה כדי להקל את הצריבה במעמקיה".
- נימוסי ההידברות, למרות מצוות השחיטה, שהיא פקודה מאת ה' – לפני הכל, אברהם חשב להכין את בנו לאירוע השחיטה והחל בדיאלוג עם ישמעאל בהתייעצות עמו בנושא. יש לציין, כי אברהם לא התכוון להתייעץ עם בנו ביישום מצוות ה', אלא שהוא רצה לדעת מה נמצא בנפש בנו, כפי ציווי האל. כמו-כן רצה לערב אותו במאמץ למאבק הגדול נגד הנפש וכניעה לצו האל וקבלתו, מה שיהפוך את בנו לאישיות עצמאית וחופשיה. דבר המעיד, על חשיבות הדרכת ההורים לביצוע שיח והתייעצות עם ילדיהם אפילו בעניינים שנכפו עליהם על-ידי האל. מצד הילדים הדיאלוג הנו כבוד והערכה לאישיותם והם שונאים כאשר כופים עליהם דעות ומכריחים אותם לבצע משימות.
- פיתוח סבלנות ונימוסים גם ברגעים ובמצבים הקשים ביותר– למרות קושי המצב, תגובתו של ישמעאל לבקשת אביו : "ואם ירצה אלוהים, תמצא אותי בעזרת השם בין הסבלנים", למרות גילו הצעיר שלא עלה על 13 שנים, מראה לנו שהוא היה מהסבלנים אשר נעזר באלוהים וגילה נימוסים ברמה גבוהה כלפי האל וכך שאינו סומך רק על אמונתו ורצונו, אלא שהוא סומך על רצון והוראת אלוהים, כלומר הוא בקש סיוע, וברכת אלוהים. מה שמצביע על הצלחת חינוכו מצד אביו אשר היה עבורו מודל לחיקוי ללימוד סבלנות, איתנות ואמונה. דבר שגרם לו לקבל את הצו האלוהי בשלמות הנפש.
לחג הקורבן משמעויות פסיכולוגיות, מוסריות ורוחניות- החלום הראשון של אברהם, היה בלילה של השמיני לחודש ד'י אלחיג'ה (חודש אסלאמי של עליה לרגל), חלום אשר חזר על עצמו בשני לילות אחרים, ביום ערפה וליל חג הקורבן ולפיכך לא נותר לאברהם ספק שזהו צו מאלוהים. זה היה אישור על יישום הצו האלהי באופן מידי. מכאן והעשירי לחודש זה בכל שנה הנו יום שמח למאמינים המוסלמים ותחילת ימי החג.
החג הנו תוצאה של מאמץ ושקידה בעונת הפולחן הקודמת לה. תחושת ההישג, היכולת, המיומנות והשלמה כעלייה לרגל בבית אלוהים במכה, נתינה וחלוקת הקורבנות ומאכלים לנזקקים וצום ימי החודש משפרים יכולת ההנאה ממנו, מאפשרים את שמחת החג ומאפשרים תחזוקה נפשית, שכלית וגופנית למען המשך מסע החיים וזמן הנאה המלווה בזכר אלוהים.
תהליך הפולחן והעלייה לרגל שמסתיים בהתחלתו של חג הקורבן מהווה ויסות חברתי בתפיסת האסור והמותר בכל הנוגע לסיפוק רצונות פסיכולוגיים, ונחשב כמַחְוָן ליכולת שליטה עצמית בעליית האמונה וניטור אישי לעולי הרגל בבית האלוהים במכה. כמו כן משמש כמַחְוָן לשלווה ושקט לאור הרוחניות שבטקסים הקבוצתיים, בתפילות ובנתינה לאחרים ולכידות האומה הפזורה על-פני מזרח ומערב אשר יוצאים לשמוח ולהלל ויצירת חיבור בימי החג כאות שייכות לאומה אחת. גם הטיפול באמצעות אמנויות מייצג מאזן ויסות פיזי ומאזן חברתי עם מטרתו הנעלה, שהיא טיפוח של כוחות הנפש וחיזוק כישורי התמודדות, הסתגלות והתאמה של האדם ברמה האישית והחברתית, והשאיפה להגיע לאיכות חיים טובה ותפקוד אופטימלי על-ידי שימוש בתהליכי יצירה אמנותיים.